Картопты (Solanum tuberosum L.) Сауықтыру мен селекциялаудың биотехнологиялық әдістері: Казақстан мен Еуразия елдерінің тәжірибесі

Картоп - Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқаратын стратегиялық ауыл шаруашылығы дақылдарының бірі. Алайда, вирустардан таза тұқымдық материалды жаппай өндіру жүйесінің болмауы картоптың өнімділік әлеуетін, фитопатогендерге төзімділігін және отандық картоп шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін шектейді. Бұл мақалада картопты сауықтырудың қазіргі заманғы биотехнологиялық әдістеріне шолу жасалады. Оларға апикальды меристемалар культурасы, in vitro микроклоналды көбейту, термотерапия, молекулалық диагностика және маркерлік селекция әдістері жатады. Қазақстан, Ресей, Қырғызстан, Беларусь және Қытайдағы өңірлік тәжірибелер талданған. Қазақстандағы университеттер мен агроқұрылымдар базасында іске асырылып жатқан табысты жобаларға ерекше назар аударылған. Әдістердің тиімділігін салыстырмалы түрде көрсететін кесте ұсынылған. Сонымен қатар, аграрлық сектордың ғылыми-инновациялық әлеуетіне сүйене отырып, вирустардан таза тұқым шаруашылығын дамытудың ұлттық жүйесін қалыптастыру перспективалары сипатталған.

1. Министерство сельского хозяйства РК. Годовой отчет о развитии растениеводства в Казахстане. - Астана, 2022. - 38 с.

2. Сагадиев, А.Т., Мукашева, Л.С. Современные проблемы семеноводства картофеля в Казахстане // Агробиология. - 2021. - Т. 56. - №2. - С. 122-128.

3. Корнейчук, В.Ф., Иванов, П.С. Селекция и семеноводство картофеля. - М.: Колос, 2018. - 248 с.

4. Gopal, J., Khurana, S.M.P. Handbook of Potato Production, Improvement, and Postharvest Management. - CRC Press, 2021. - 624 p.

5. Tokbergenova Z., Aitbayev T., Sharipova D., Ibraiymova M., Konysbayeva H. Potato (Solanum tuberosum L.) healthy planting material development through innovative methods // Sabrao Journal of Breeding and Genetics. - 2025. - Vol. 57, №3. - С. 1168-1179.

6. Tastanbekova G. et al. Enhanced tomato yield and soil biological properties through compost and foliar fertilization // Eurasian Journal of Soil Science. - 2024. - Vol. 13, №4. - С. 366-375.

7. Арзыбаев М.А. Безвирусное семеноводство картофеля в Кыргызстане // Вестник КНАУ. - 2022. - №1. - С. 33-39.

8. Ким И.В.и др. Применение методов биотехнологии в безвирусном семеноводстве картофеля // Овощи России. - 2022. - № 2. - С. 12-17.

9. Артюхова С.И., Киргизова И.В. Биотехнологические методы оздоровления посадочного материала картофеля от вирусной инфекции // Динамика систем. - 2014. - № 1. - С. 134-139.

10. Аргынбаева Ж.Т и др. Современные методы диагностики и оздоровления картофеля от вирусов // Бюллетень биологии растений. - 2023. - №3. - С. 77-88.

11. Azhimakhan M. et al. Detection of PVX resistance genes in the potato gene pool of Kazakhstan // Int. J. Agric. Biosci. - 2025. - Vol. 14, №2. - С. 201-208.

12. Adilbayeva K. et al. Genetic evaluation of Kazakhstani potato germplasm for resistance using DNA markers // Agronomy. - 2024. - Vol. 14, № 9. - Article 1923.

13. Kim Y. et al. High-frequency minituber production in Korea // Potato Research. - 2022. - Vol. 65. - P. 87-95.

14. OECD. Virus-free potato seed production systems. - Paris, 2022. - 42 p.

15. Коновалова Г.И. Биотехнологические методы получения качественного семенного картофеля // Вестник БГУ. - 2005. - №1. - С. 56-60. 16. Сураганова, А.М. Безвирусное размножение картофеля методом апикальных меристем // Материалы конф. - Кокшетау, 2023. - С. 88-92.

16. Айтжанов, А.К., Туманов, А.Е. Перспективы развития картофелеводства в РК // Вестник аграрной науки. - 2023. - №5. - С. 52-56.

17. Кульжанов, Б.М. Развитие биотехнологии картофеля в условиях Сев. Казахстана // Вестник КазНИИЗР. - 2024. - №1. - С. 61-65.

18. Filippova G.I., Yanushkina N.A. History of biotech methods in potato seed production in USSR // Scientific Works of VNIICH. - 2014. - №6. - С. 7-13.

19. FAO. Seed potato systems in Europe and Central Asia: current practices and future opportunities. - Rome, 2023. - 66 p.