ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫТАЙ БҰРШАҒЫНЫҢ КАРАНТИНДІ АУРУЛАРЫ

Қытай бұршағы өте құнды бұршақ дақылдары қатарына жатады және қолдануы бойынша әрі азықтық, техникалық, медициналық мақсаттарда кең жағдайда пайдалынатын әмбебаб өнім. Қазақстанда осы дақыл 1980 жылдан бастап егіледі және осы дақылдың өсіп дамуына Алматы, Жамбыл облыстарының ауа-райы қолайлы болып табылады. Бірақ оның өнімі елімізде өте төмен. Қытай бұршағының өнімділігіне бірнеше факторладың әсері бар. Осы дақылдың өніміне қытай бұршағы егісінде кең тараған арулардың маңызы зор.
Негізінен қытай бұршағын бактериялар, вирустар және саңырауқұлақтар зақымдайды. Әсіресе саңырауқұлақтар ауруларының әсері зор болып келеді. Алғаш рет Қазақстанның оңтүстік-шығысында осы дақылдың карантинді саңырауқұлақ ауруларының бірнеше түрлерінің белгілері анықталды. Алматы және Жамбыл облыстарының егіс алқаптарына карантин аруларын анықтау үшін мониторинг жүргізілді, осы ауруларды анықтау үшін микробиологиялық, фитопатологиялық әдістемелер арқылы талдау жасалынды. Мониторинг жүргізген жылдары тексерген карантин ауруларының Алматы облысында қытай бұршағы егістерінде таралуы орташа дәрежеде болса, ал Жамбыл облысында аталмыш карантинді аурулар кездеспеді. Қытай бұрашығында карантин ауруларының Қазақстанда төрт түрі, атап айтқанда рак ауруы (Diaporthe phaseolorum), сабақ шірігі (Phomopsis sojae Leh), теңбіл церкоспорозы (Cercospora kikuchii M.Mats.), фитофтороз (Phytophthora sojae Kaufm.) ауруларының кездесетіні көрсетілген. Осы дақыл егісінде кездесетін карантин ауруларының симптомдары, таралуы, зияндылығы және қоздырғыштарының биологиялық ерекшелері зерттеліп құнды мәлеметтер алаынды.
Алматы облысы Талғар, Қарасай, Енбекшіқазақ, Сарқанд, Жамбыл аудандары аймақтарында орналасқан шаруашылықтарында карантин ауруларының таралуы 1,5 тен 25,7 пайызға дейін жеткен. Ал қытай бұршағында Diaporta M. және Phomopsis L. туыстарына жататын саңырауқұлақтар қоздыратын карантин ауруларының қытай бұршағы егістерінде кейбір танаптарда таралуы айтарлықтай жағдайда болды (30 пайызға дейіе жетті). Қазақтың ҒЗИ эксперементалдық базасында қытай бүршағының Мицуля сортында теңбілді церкоспороз және фитофтороз карантинды ауруларының бірлі – жарымды белгілері кездесті. Карантинді аурулардың қоздырғыштарының морфологиялық және культуралды белгілері мақалада келтірілген. Аталған карантин ауруларымен агротехникалық және химиялық күрөсу жолдары келтірілген. Карантинді аурулардың негізгі инфекциялық көздері болып осы дақылдың тұқымы мен өсімдік қалдықтары болып табылады.
Негізінен карантинді ауру тұқым арқылы таралады, сол үшін қытай бұршағы егілген бұрынғы орнына 2-3 жылдан кейін егу, яғни ауыспалы егісін сақтау керек, өсімдіктің карантин ауруларына төзімділі.ін арттыру үшін минералды және микроэлементтерді (молибден) тиімді дозаларын қолдану, қытай бұршағы дақылына қолайлы және тиімді алғы дақыл ретінде күздік бидайдан кейін егу тімді болады, өсімдіктің залалданған қалдыұтарынан тазарту үшін карантин ауруларының қоздырғыштарының инфекциялық көздерін жою үшін күздүгүні топырақты 25-30см тереңдікте сүдігер жырту, тұқымды сау өсімдіктен жинап, іріктеп, себер алдында тұқымды химялық препараттар ТМТД-і (4кг/т), тачигарэн(6кг/т), фуназол (3кг/т) және деразол (3л/т) дәрілеу өте тиімді,, ал теңбіл церкоспороз және фитофтороз ауруларының вегетация кезеңінде алғашқы белгілері біліне бастағанда контактілік және жүйелі фунгициттерді бүрку керек.

1. Карягин Ю.Г. Рекомендации по выращиванию сои на орошаемых землях юга и юго-востока Казахстана. Алма-Ата 1974. С. 26

2. Балакай, Г.Т. Соя: агротехника, переработка. Ростов на Дону. Феникс, 2003. - 160 с.

3. J.B. Sinklair, M.C. Shurtleff. Compendium of soybean diseases // Amerikan Phytopathological. St. Paul. 1975. P. 615-618.

4. А.А. Мауи Болезни семян сои и меры борьбы с ними. : Ж Научный альманах № 2 (4) 2015 Scince Almanac Ucom. г.Тамбов.

5. С.В. Владимирский. Болезни сои в северной зоне ее культуры / Записки ЛСХИ. Л.: Сельхозгиз, 1939. № 3. С.135 -148 с.

6. В.И. Заостровных, Л.К. Дубовицкая. Вредные организмы сои и система фитосанитраной оптимизации ее посевов. Новосибирск. 2003. с. 76-77.

7. А.Г. Себто. Вредоносность церкоспороза сои.// Бюллетень научно-технической информации Дальневосточной опытной станции ВИР. Владивосток. Дальневост. кн. Изд-во. 1969. Вып. 1. с. 51-55.

8. А.П. Ващенко, Н.В. Мудрик, П.П. Висенко, Л.А. Дега, Н.В. Чайка, Ю.С. Капустин. Соя на Дальнем Востоке. Владивосток 2010. с. 436.

9. А.М. Овчинникова. Грибные болезни сои // Болезни и вредители сои на юге Дальнего Востока и меры борьбы с ними. Владивосток, 1971. - С.5 -72.

10. S.T. Liu. Seed borne diseases of soybean // Bot. Bull. Acat. Sinica. 1948. Vol. 2. P. 69-80.

11. Л.А. Дега. Вредители и болезни сои на Дальнем Востоке. Владивосток. 2012. с. 21-23.